Z perspektywy psychofizjologicznej, podstawą działania terapii eeg-biofeedback jest neuroplastyczność, warunkowanie instrumentalne oraz warunkowanie klasyczne. Neuroplastyczność jest to zdolność komórek nerwowych do przekształceń funkcjonalnych. Dzięki plastyczności układ nerwowy może się zmieniać, ulegać adaptacji i zmienności, a także uczyć się. W czasie terapii EEG-biofeedback, podczas wzmacniania częstotliwości fal występujących na niedostatecznie wysokim poziomie, następuje pobudzanie układu nerwowego w celu utworzenia nowych połączeń synaptycznych i pobudzenia milczących synaps. W przypadku obniżania poziomu częstotliwości fal występujących w nadmiarze, dążymy do wygaszania połączeń synaptycznych, aby ograniczyć zbyt rozbudowaną sieć neuronalną komórek, które generują synchronicznie daną częstotliwość.
W odniesieniu do warunkowania instrumentalnego, podczas warunkowania fal mózgowych na treningach eeg-biofeedback pacjent otrzymuje nagrodę wizualną i dźwiękową (feedback) zawsze, gdy wprowadzi się w taki stan psychiczny, który będzie zgodny z ustawionymi przez terapeutę progami dla poszczególnych fal mózgowych. W celu otrzymania nagrody (wizualnej i dźwiękowej informacji zwrotnej) pacjent stara się, poprzez zmianę swojego stanu psychicznego, wpłynąć na informację prezentowaną na ekranie tak, aby przybrała pożądaną postać. Dzięki takiej nagrodzie zwiększa się prawdopodobieństwo przyszłego wystąpienia nagradzanych aktywności mózgowych. Warunkowanie klasyczne w odniesieniu to neuroterapii ma miejscy wtedy, gdy trenowany stan (przykładowo stan skoncentrowanej uwagi) zostaje skojarzony z czynnością wykonywaną w życiu codziennym pacjenta. W trakcie treningów, jeśli pacjent osiągnie zamierzony stan, o czym świadczyć będzie nieprzerwana dźwiękowa informacja zwrotna, prosi się go o wykonanie jakiegoś zadania intelektualnego i jednoczesnego utrzymywania nagradzającej informacji dźwiękowej.
Trening eeg-biofeedback rozpoczyna się od umiejscowienia, za pomocą specjalnej pasty przewodzącej, elektrod czynnych na głowie pacjenta i elektrod referencyjnych na płatkach usznych. Odpowiednie punkty wyznaczamy w oparciu o Międzynarodowy System 10-20. Wybór protokołu treningowego oraz lokalizacji elektrod jest zindywidualizowany i zależy od problemów zgłaszanych przez pacjenta. Osoba prowadząca trening na swoim monitorze zazwyczaj widzi analogowy zapis rejestrowanej czynności bioelektrycznej (EEG) z wybranej lokalizacji oraz diagramy przedstawiające amplitudę wzmacnianych i hamowanych pasm. Amplitudę należy tu rozumieć jako ilość fal o danej częstotliwości. Pacjent na swoim ekranie widzi czynność bioelektryczną własnego mózgu przetworzoną przez specjalne oprogramowanie w wideogrę. Podczas treningów pacjent otrzymuje feedback w postaci graficznej oraz/lub dźwiękowej. Oznacza to, że gdy wejdzie on w stan psychofizjologiczny określony przez ustawione progi (które mają być przekraczane tylko dla fal wzmacnianych), to otrzymuje nagrodę. W ten sposób trenowany dostaje zrozumiałą dla siebie informację na temat stanu, w jakim się aktualnie znajduje i dzięki temu może ów stan monitorować i zmieniać.
Poniżej opis fal mózgowych i związanych z ich występowaniem aktywności:
Delta (0,5-4Hz) Głęboki sen;
Występowanie związane z patologią: stan czuwania, uszkodzenia mózgu, uszkodzenia metaboliczne i okołoporodowe, zaburzenia układu immunologicznego, zatrucia, ostry lęk
Theta (4-8Hz) Głęboka medytacja, twórcze fantazjowanie, kreatywność, myślenie intuicyjne, stan pomiędzy snem z czuwaniem, odtwarzanie informacji z pamięci, głębokie zaangażowanie mentalne;
Występowanie związane z patologią: stany psychotyczne, omamy, zaburzenia napadowe, urazy głowy,
Alfa (8-12Hz) Stan czuwania, wyciszenie, rozluźnienie, relaksacja, granica między uwagą wewnętrzną a zewnętrzną
Występowanie związane z patologią: urazy, zaburzenia metaboliczne, chroniczne bóle, ADD, lęki, zaburzenia nastroju
SMR (12-15Hz) Stan relaksacji z uwagą zewnętrzną, spokój, przypominanie informacji, bezruch
Występowanie związane z patologią: ADD, lęki, zaburzenia obsesyjno- kompulsywne, stres, zaburzenia nastroju
Beta1 (15-20Hz) Stan skupienia, intensywne myślenie logiczno-analityczne, uczenie się, rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji
Występowanie związane z patologią: stres, depresja, lęki, niepokój, zaburzenia nastroju, stany psychotyczne, ADD, chroniczny ból
Beta2 (20-34Hz) Stan wzbudzenia, panika, zaburzenia nastroju, niepokój, napięcie, stres, lęk, chroniczne bóle.
Najczęściej wzmacnianą aktywnością podczas terapii neurofeedback jest fala SMR (12-15Hz). Trening SMR daje pacjentom duże rozluźnienie, spokój i relaks. Terapeuta najszybciej obserwuje wzrost tej aktywności wówczas gdy pacjent oddycha przeponą. Ćwiczenie oddechu przepony zazwyczaj stanowi wstęp każdej sesji neurofeedbacku. Jego celem jest umożliwienie pacjentowi zatrzymania się w teraźniejszości, osadzenia w fotelu terapeutycznym i w końcu zrelaksowania. Najczęściej stosuje się cykl 6 oddechów na minutę. Na ekranie pacjent obserwuje słupek wzrastający i opadający w tym rytmie, tzn. 4 sekundy wdech, 5 sekund wydech, 1 sekunda przerwy. Feedbackiem jest przyjemna muzyka w tle, dostosowana do pacjenta tak, aby sprzyjała relaksowi. Ćwiczenie oddechu za pomocą instrukcji na ekranie trwa od 5 do 9 minut w zależności od potrzeb pacjenta. Po tym czasie pacjent kontynuuje relaksację lub trening uważności obserwując grę na ekranie. Informacją zwrotną ponownie jest dźwięk oraz obraz gry. Efekt pożądany to przeważnie płynność dźwięku oraz płynność obrazu, np. nieustanie płynący strumień i nieprzerywana muzyka Mozarta. Terapeuta na swoim ekranie podczas ćwiczenia oddechu przepony obserwuje zapis EEG oraz wartości aktywności trzech fal: theta, beta2 oraz SMR. Kiedy pacjent poczuje już rozluźnienie i osiąga stan uważności poprzez oddech przepony oraz obserwacje swojego ekranu, na monitorze terapeuty widoczny jest wzrost fali SMR oraz spadek lub stabilność fali beta2. Dlaczego taka moc w przeponie?
Przepona to mięsień znajdujący się u podstawy naszych żeber. Pacjentom podczas nauki oddychania przeponą pomaga metafora balonika. Kiedy nabiera powietrza balonik się wypełnia (brzuch rośnie), a gdy je wydycha balonik wypuszcza powietrze (brzuch wciąga). Na poziomie somatycznym podczas oddechu przepony dwa układy: współczulny i przywspółczulny równoważą się przez co pacjent odczuwa odprężenie i spokój. Na poziomie hormonalnym (gdy mamy do czynienia z sytuacją stresową i użyjemy przepony) adrenalina i kortyzol – hormony stresu- zmniejszają swoje stężenie w organizmie człowieka. Dodatkowo, sposób ten dotlenienia i pomaga ,,uruchomić’’ korę przedczołową oraz wyciszyć układ limbiczny, co pacjent zauważa poprzez sprawniejszą koncentrację i większy spokój.
Pacjenci będący już dłużej w neuroterapii i korzystający z oddechu przeponowego regularnie mają zauważalnie wyższą wartość SMR już na początku sesji, a dalszy trening przy użyciu gier pomaga im na jeszcze głębsze stany relaksu, oczyszczenie umysłu, a nawet osiąganie wglądu. Informacje zwrotne najczęściej słyszane po treningu SMR, to osiągnięcie stanu spokoju, dobre czucie się ze sobą, dystans do problemów oraz jasność/świeżość umysłu.
Autorki: Dorota Drobnicka, Paulina Musielka-Jamróz
Literatura:
Demos, J. N. (2005). Getting started with neurofeedback. New York: W. W. Norton &
Company.
Kossut, M. (2005). Neuroplastyczność. W: T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka (red.).
Mózg a zachowanie. (wyd. 3, s. 590-613). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rusek, G. (2009). EEG-biofeedback i możliwości jego wykorzystania we wspomaganiu
terapii dzieci z autyzmem. W: M. Gambin, E. Łukowska (red.). Wspomaganie rozwoju
osób z autyzmem (40-56). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Smyk, K., Smyk, K. (2008). Terapia neurofeedback. Kurs dla zaawansowanych
neuroterapeutów. Lublin.
Thompson, M., Thompson, L. (2012). Neurofeedback. Wprowadzenie do podstawowych
koncepcji psychofizjologii stosowanej. Wrocław: Wydawnictwo Biomed
Neurotechnologie.
